آیه 21 سوره غافر

أَ وَ لَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ كانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ آثاراً فِي الْأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما كانَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ «21»

و نيز به جهت تهديد و تنبيه مشركان و معاندان فرمايد:

أَ وَ لَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ‌: آيا سير نمى‌كنند در زمين شام و يمن، فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ‌: پس ببينند و تأمل كنند چگونه بود، عاقِبَةُ الَّذِينَ كانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ‌:

سر انجام آنانكه بودند پيش از ايشان از اهل تكذيب و عناد مانند قوم عاد و ثمود و اصحاب مؤتفكات كه ديار آنها در ممر ايشان است، كانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ‌:

بودند آن پيشينيان سخت تا از ايشان، قُوَّةً وَ آثاراً فِي الْأَرْضِ‌: از حيث قدرت و تمكن و توانايى و از جهت علامتها و نشانه‌ها در زمين كه حدود ايشان است مانند قلاع عاليه و بلاد عظيمه و حصون مرتفعه و ساير علاماتى كه دال است بر قدرت آنها، يا امتعه و سراها و شهرها و عددشان از آنها بيشتر بود، فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ‌: پس گرفت ايشان را خداى تعالى به شآمت و عقوبت گناهانشان از كفر و تكذيب و به انواع عذاب و نكال، آنها را هلاك فرمود. وَ ما كانَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ‌: و نبود مر ايشان را از عذاب خدا نگهدارنده كه دفع عذاب از ايشان نمايد.

أَ وَ لَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ كانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ آثاراً فِي الْأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما كانَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ «21» ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كانَتْ تَأْتِيهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَكَفَرُوا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ إِنَّهُ قَوِيٌّ شَدِيدُ الْعِقابِ «22» وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسى‌ بِآياتِنا وَ سُلْطانٍ مُبِينٍ «23» إِلى‌ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ قارُونَ فَقالُوا ساحِرٌ كَذَّابٌ «24» فَلَمَّا جاءَهُمْ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا اقْتُلُوا أَبْناءَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ وَ اسْتَحْيُوا نِساءَهُمْ وَ ما كَيْدُ الْكافِرِينَ إِلاَّ فِي ضَلالٍ «25»

ترجمه‌

آيا و سير نميكنند در زمين پس ببينند چگونه بود انجام كار آنانكه بودند پيش از آنها با آنكه بودند آنان زيادتر از آنها در توانائى و اثرهاى باقى در زمين پس گرفت آنها را خداوند بگناهانشان و نبود براى آنها از اراده خدا هيچ نگهدارنده‌اى‌

اين براى آن بود كه آنها بودند چنانكه ميآمدند نزدشان پيمبرانشان با دليلهاى واضح پس كافر ميشدند پس گرفت آنها را خدا همانا او تواناى سخت عقوبت است‌

و هر آينه بتحقيق فرستاديم موسى را با معجزات خودمان و حجّت آشكار

بسوى فرعون و هامان و قارون پس گفتند جادوگرى است بسيار دروغگو

پس چون آورد نزد آنها دين حق را از جانب ما گفتند بكشيد پسران آنانرا كه ايمان آوردند باو و زنده گذاريد زنانشان را و نبود مكر كافران مگر در نابودى و فساد.

تفسير

- خداوند متعال متوجه فرموده است كفار مكه را بسير و گردش در زمين يا در تواريخ و سير تا مشاهده نمايند مئال حال ساير كفار از اقوام سابقه را مانند قوم عاد و ثمود و لوط و امثال آنها كه بمراتب اقوى وار شد از اهل مكه بودند و ابنيه و عماراتشان كه خراب شده و آثارش باقيمانده در زمين بلندتر و محكمتر از ابنيه آنها بوده و چون مخالفت با اوامر الهى نمودند خداوند دمار از روزگار آن اقوام درآورد و معذب بعذاب‌هاى گوناگون خداوند كه مكرّر ذكر شده از قبيل صاعقه و صيحه و زلزله و غيرها شدند و كسى و چيزى نتوانست مانع از نفوذ اراده الهيه شود و چون خداوند حضرت موسى را با معجزات متواليات كه حجّت واضح بود مبعوث بر اهل مصر فرمود و او نزد فرعون پادشاه آنها و هامان وزيرش و قارون كه گفته‌اند امير لشگر و خزانه دارش بود آمد و ارائه دو معجزه عصا و يد بيضا را فرمود نسبت سحر و دروغ بآنحضرت دادند و چون آنها را دعوت بدين حق فرمود و بقيه معجزات از او آشكار گرديد بعادت ديرين خود كه كشتن فرزندان بنى اسرائيل بود رجوع نمودند و گفتند جوانان اهل‌

جلد 4 صفحه 523

ايمان بآنحضرت را بكشيد كه قوّت مقاومت با ما را پيدا نكند و زنانشان را اسير نمائيد و استخدام كنيد ولى اين حيله‌ها و تدبيرات آنها در مقابل تقديرات الهى مانند نقش بر آب ضايع و باطل گرديد و خداوند آن حضرت را بر فرعونيان بطورى مسلّط فرمود كه موجب عبرت عالميان گشت و شرح آن مكرر ذكر شده و اينكه باز خداوند يادآورى فرموده و از بين احوال امم سابقه تخصيص بذكر داده براى آنستكه يهود در عربستان زياد بودند و اين قضايا را ميدانستند و نقل مينمودند و تصديق ميكردند و مشركين مكه بيشتر ملزم بقبول ميگشتند و آثار اقوام سابقه را هم اگر چه در مسافرتهاى خودشان بشام و يمن مشاهده مينمودند ولى براى بعد عهد بقدر احوال حضرت موسى مؤثّر نبود و من قبلكم بجاى من قبلهم نيز قرائت شده است و بنابر اين التفات از غيبت بخطاب ميباشد.

أَ وَ لَم‌ يَسِيرُوا فِي‌ الأَرض‌ِ فَيَنظُرُوا كَيف‌َ كان‌َ عاقِبَةُ الَّذِين‌َ كانُوا مِن‌ قَبلِهِم‌ كانُوا هُم‌ أَشَدَّ مِنهُم‌ قُوَّةً وَ آثاراً فِي‌ الأَرض‌ِ فَأَخَذَهُم‌ُ اللّه‌ُ بِذُنُوبِهِم‌ وَ ما كان‌َ لَهُم‌ مِن‌َ اللّه‌ِ مِن‌ واق‌ٍ «21»

آيا ‌اينکه‌ كفّار و مشركين‌ سير علمي‌ و تاريخي‌ نميكنند ‌در‌ احوال‌ گذشتگان‌ ‌پس‌ ببينند چه‌ گونه‌ بوده‌ عاقبت‌ كساني‌ ‌که‌ قبل‌ ‌از‌ ‌آنها‌ بودند ‌که‌ بودند ‌آنها‌ شديدترين‌ ‌از‌ اينها ‌از‌ حيث‌ قوه‌ و قدرت‌ و آثار ‌آنها‌ بيشتر و بالاتر بودند ‌در‌ روي‌ زمين‌ ‌پس‌ چگونه‌ خداوند ‌آنها‌ ‌را‌ گرفت‌ بگناهان‌ ‌آنها‌ و نبود ‌از‌ ‌براي‌ ‌آنها‌ ‌از‌ ‌خدا‌ كسي‌ ‌که‌ ‌آنها‌ ‌را‌ حفظ كند ‌از‌ عذاب‌ الهي‌.

أَ وَ لَم‌ يَسِيرُوا فِي‌ الأَرض‌ِ مراد سير مكاني‌ نيست‌ بلكه‌ سير فكري‌ و تدبيري‌.

فَيَنظُرُوا بنظر علمي‌ و تاريخ‌ و اخباري‌ ‌که‌ ‌از‌ آباء و اجداد دست‌ بدست‌ ‌به‌ ‌آنها‌ رسيده‌.

جلد 15 - صفحه 367

كَيف‌َ كان‌َ عاقِبَةُ الَّذِين‌َ كانُوا مِن‌ قَبلِهِم‌ ‌از‌ كفّار و مشركين‌ ‌که‌ آمد ‌براي‌ ‌آنها‌ انبياء و رسلي‌ و تكذيب‌ كردند ‌آنها‌ ‌را‌ و مجنون‌ و ساحر و مفتري‌ گفتند و خداوند ‌آنها‌ ‌را‌ بچه‌ عقوباتي‌ گرفتار فرمود و هلاك‌ نمود ‌که‌ سرتاسر قرآن‌ تفصيلا و اجمالا بيان‌ فرموده‌ قوم‌ نوح‌، عاد، ثمود، قوم‌ ابراهيم‌ و لوط و شعيب‌، قوم‌ موسي‌ فرعونيان‌ و اصحاب‌ فيل‌ بغرق‌ و باد و صاعقه‌ و صيحه‌ و خسف‌ و امطار حجاره‌ هلاك‌ شدند اينها ‌هم‌ ‌که‌ باين‌ نوع‌ بلاها هلاك‌ ميشوند و ‌اگر‌ بقوه‌ و قدرت‌ ‌خود‌ مي‌نازند.

كانُوا ‌آن‌ كفار امم‌ سابقه‌.

أَشَدَّ مِنهُم‌ قُوَّةً چه‌ عمرهاي‌ طولاني‌ و قدرتهاي‌ زيادي‌ مثل‌ نمرود، شدّاد فرعون‌ و امثال‌ ‌آنها‌ داشتند لكن‌ ‌در‌ مقابل‌ قدرت‌ الهي‌ نتوانستند عرض‌ اندام‌ كنند.

وَ آثاراً چه‌ عمارات‌ محكمه‌ بسا ‌در‌ دل‌ كوه‌ها و سنگ‌ بناء كردند ‌که‌ ‌از‌ آفات‌ مصون‌ باشند تماما خراب‌ و ويران‌ شد.

فِي‌ الأَرض‌ِ بلكه‌ بسا تمام‌ كره زمين‌ ‌را‌ تصرف‌ كردند.

فَأَخَذَهُم‌ُ اللّه‌ُ بِذُنُوبِهِم‌ آني‌ و دفعي‌.

وَ ما كان‌َ لَهُم‌ مِن‌َ اللّه‌ِ مِن‌ واق‌ٍ نبود ‌براي‌ ‌آنها‌ ‌از‌ آلهه ‌آنها‌ و اتباع‌ وعده‌ عده‌ ‌آنها‌ ‌که‌ بتواند جلوگيري‌ ‌از‌ عذاب‌ ‌آنها‌ كند ‌شما‌ كفار و مشركين‌ ‌در‌ جنب‌ ‌آنها‌ بسيار ضعيف‌ و ناچيز هستيد ‌بر‌ خداي‌ متعال‌ مانعي‌ نيست‌ ‌که‌ ‌شما‌ ‌را‌ هلاك‌ كند و آثار ‌شما‌ ‌را‌ ‌از‌ ‌بين‌ ببرد.

]

(آیه 21)- عاقبت دردناک پیشینیان ستمگر را بنگرید! از آنجا که روش قرآن در بسیاری از آیات این است که بعد از ذکر کلیات در مورد مسائل حساس و اصولی آن را با مسائل جزئی و محسوس می‌آمیزد، در اینجا نیز بعد از گفتگوهای گذشته پیرامون مبدأ و معاد مردم را به مطالعه حالات پیشینیان و از جمله وضع فرعون و فرعونیان دعوت می‌کند.

نخست می‌فرماید: «آیا آنها روی زمین سیر نکردند تا ببینند عاقبت کسانی که

ج4، ص264

پیش از آنان بودند چگونه بود»؟! (أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ کانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ).

این تاریخ مدون نیست که در اصالت و صحت آن تردید شود، این تاریخ زنده‌ای است که با زبان بی‌زبانی فریاد می‌کشد، و تاریخ واقعی را بی‌کم و کاست شرح می‌دهد.

سپس می‌افزاید: «آنها کسانی بودند که در قوت و قدرت و به وجود آوردن آثار مهمی در زمین از اینها نیرومندتر بودند» (کانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ).

آن چنان حکومت قوی و لشکریان عظیم و تمدن مادی درخشان داشتند که زندگی مشرکان مکّه در برابر آنها بازیچه‌ای بیش نیست! و در پایان آیه سرنوشت این اقوام سرکش را در یک جمله کوتاه چنین بازگو می‌کند: «ولی خداوند آنها را به گناهانشان گرفت و در برابر عذاب او مدافعی نداشتند»! (فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما کانَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ).

نه کثرت نفرات آنها مانع از عذاب الهی شد، و نه قدرت و شوکت و مال و ثروت بی‌حسابشان.